چیستی و چرایی بازی با کودکان

همواره شناخت و داشتن آگاهی نسبت به یک موضوع به آدمی کمک می‌کند تا برخورد منطقی تر و صحیح تری در مواجهه با آن داشته باشد. برای کاشت یک نهال و به ثمر رساندن آن تا حصول نتیجه مطلوب، باید اطلاعات کافی در این زمینه داشت. حال چه رسد به آنکه انسان بخواهد نهال زندگی خودش را به ثمر رساند. کودکی که از پوست و استخوان و ثمره وجودی خودش است و امانتی است از سوی پروردگارش. امانتی که باید در تربیت و آموزش و سلامت روانی و جسمی‌اش از هیچ تلاشی دریغ نکرد.

در این مجال می‌خواهیم در حد بضاعت به موضوع "ضرورت بازی برای کودکان یک تا سه سال" از زوایای مختلف بپردازیم، که لازمه پرداختن به این موضوع، قطعا آشنایی و شناخت ویژگی‌های کودک در این سنین است.

چیستی و چرایی بازی
بازى در واقع بازتابى از زندگى اجتماعی است، بنابراین تاثیر بسیاری در پرورش همه‌ جانبه کودک دارد. خردسال به تدریج و به کمک بازی که شاید یکی از اساسی‌ترین نیازهای این سن است، از محیط و اشیاء و پدیده‌هاى پیرامون خود، از وسایل و اسباب خانه، از برخورد بزرگترها و تمامی اتفاقاتی که در اطرافش می‌افتد و برای او حکم بازی دارد، اطلاعات جدید و مهمی کسب می‌کند. اطلاعات و پیام‌هایی که در هیچ قالب دیگری نمی‌توان به کودک خصوصا در سنین پایین منتقل کرد.

کودکان ضمن بازى با والدین یا دیگران، ابتدایی‌ترین و در عین حال حیاتی‌ترین رفتارهای زندگى اجتماعی را می‌آموزند؛ رفتارهایی چون تعامل، احترام به هم، اظهارنظر، گذشت، ایثار، همیاری و همدلی.

حالا باید دید به چه چیزی بازی می‌گویند؟
-  هر چیزى که وظیفه باشد و جدی، بازى نیست. بازى باید همراه با میل باشد و انتخاب.

- بازى از نظر کودک هدفی ندارد و برای سرگرمی و لذت است (هدف‌گذاری با والدین یا مربی است)

- بازی متناسب با سن و توانایی کودک همراه با فعالیت جسمی و روانی و ذهنی باشد.

- در قالب بازی کودک باید مهارت‌های جدی و نکات تربیتی را نیز متناسب با سنش دریافت کند.

کودکان یک ساله
ویژگی‌های یک سالگی
این سن مرز بین نوزادی و نوپایی است. کودک پر انرژی در عین این که هنوز به شدت به والدین وابسته است برای حفظ استقلال خود تلاش می‌کند.

او اغلب بسیار جدی با آنچه که انجام می‌دهد درگیر است و نسبت به انجام یک کاری بسیار تلاش کرده و بارها امتحان می‌کند هر چند کار ساده‌ای باشد چون کوبیدن چیزی روی میز.

او به تقلید علاقمند است و شاید بیشتر با همان وسایلی که بزرگ‌ترها سر و کار دارند بازی کند تا با اسباب‌بازی‌هایش.

در نتیجه کودک یک ساله طرفدار «بازی‌های تقلیدی» است.

تعدادی از فعالیت‌های مورد علاقه کودکان یک تا دو سال
۱- پوشیدن و درآوردن لباس: این فعالیت به هماهنگی چشم و دست کودک کمک کرده و تمرکز او را بالا می‌برد. کودکان حتی دوست دارند لباس و کفش بزرگترها را بپوشند و یا این کار را با عروسک‌هایشان تمرین کنند. البته لباس‌های راحت و گشاد مانند چادر و مقنعه و شال و... برای این کار مناسب‌ترند تا کودک کلافه نشود. تقویت لامسه با لمس جنس لباس، برجستگی‌ها، آموزش رنگ‌ها، تصاویر و...

۲- خط خطی و نقاشی: کودک یک ساله تازه برای استفاده از مداد تلاشش را شروع کرده آن هم در حد خط خطی.
به مرور کار با پاستل و رنگ و نقاشی با انگشت و استفاده از رنگ‌های خوراکی و... به پیشرفت بینایی کودک و ارتقای تخیلات او کمک می‌کند.

۳- روی هم چیدن، مرتب کردن و به هم زدن: در این سن کودکان انباشتن، مرتب کردن و پر و خالی کردن را دوست دارند. می‌توان از انواع بلوک‌ها حتی جعبه دستمال و لیوان کاغذی و ... برای روی هم چیدن استفاده کرد. مهره‌های بزرگ (رول مقوایی دستمال) را نخ کردن، با توپ به برج زدن و ریختن و هر کار هیجان‌انگیزی او را به وجد می‌آورد.

چیدن کاسه‌ها درون هم، ریختن سکه‌ها درون کیف و هر کار چیدمانی می‌تواند مدت‌ها کودک هجده ماه به بالا را سرگرم کند.

۴- کشف ارتباطات، تفاوت‌ها و اندازه‌ها: گذاشتن اجسام درون جعبه کفش یا سطل ماست و ایجاد صدا کودک را سرگرم می‌کند. جستجو در هر کمد و کیف و کشو و... جز سرگرمی‌های مورد علاقه او است.

۵- تشویق به راه رفتن: در این بازی فقط کافی است تعدادی مانع کوچک که خطر ندارند مثل لباس مچاله شده، کتاب، توشک کوچک و... سر راهش بگذارید و دستش را بگیرید و او را تشویق کنید تا پا‌هایش را بلند کرده و آن طرف مانع بگذارد. مرحله بعد گذاشتن اجسام با فاصله و تشویق کودک برای رفتن و برداشتن آنها.

۶- آب بازی: برای هر سنی جالب و دوست‌داشتنی است. می‌توان بجز عروسک‌های مخصوص حمام، از وسایل پلاستیکی آشپزخانه مانند سبد و قیف و ... به همراه تشت و ملاقه برای تشویق کودک به حمام کردن استفاده کرد.

۷- هم خوانی و هم آوازی: گفتیم که کودکان این سنی عاشق بازی‌های تقلیدی هستند مثل تقلید صدای خنده. شما با ایجاد صداهای مختلف بوسیله اجسام مختلف می‌توانید توجه کودک را جلب کرده و یا او را تشویق به انجام کاری کنید. موسیقی ملایم و گوش کردن به صدای طبیعت هم خالی از لطف نیست.

برای کودک شعر بخوانید و از حرکات دست و صورت غافل نشوید.

اسباب‌بازى‌هاى مناسب براى یک تا دو سالگى:
قطعات توخالی، کتاب‌هاى تصویرى ساده، اسباب‌بازى‌هاى چرخ‌دار، خاک، ماسه، آب، سطل و بیلچه، آبپاش، طشت، انواع حیوانات، عروسک، قیچى و کاغذ، سه‌چرخه، توپ متوسط و نرم، پیچ و مهره‌هاى پلاستیکی، مکعب‌هاى درشت خانه‌سازی، مداد و کاغذ.

اسباب و امکاناتی که به نظر نمی‌آیند اما بسیار کارآمدند: پارک سر کوچه، آغوش و تشویق پدر و مادر و حتی انگشتان دست و پای والدین و کودک!

کودکان دو ساله
ویژگی‌های دو سالگی
دو سالگی همچنان زمان جستجوگری و اکتشاف است البته تا حدی مستقلانه تر. بهترین روش یادگیری کودک دو ساله، تجربه مستقیم است از طریق حواس: او لمس می‌کند، می دود، بالا می‌پرد، می‌گیرد، بو می‌کند و می‌چشد. او بیشتر مطالب را از طریق مشاهداتش درک می‌کند تا توضیحات شما.

از همه مهمتر این است که در این سن کودک زبان می‌گشاید. اکثر کودکان بین ۱۸ تا ۲۲ ماهگی ساختن جملات دو کلمه‌ای را آغاز می‌کنند. در این زمان، مهم شنونده بودن است و نه تصحیح کلمات و جملات.

در طول روز با او درباره کارهایی که با هم انجام می‌دهید و آنچه می‌بینید گفتگو کنید. دیدن کتاب‌های مصور کمک خوبی به افزایش دایره لغات کودک می‌کند.

هماهنگی بین چشم و دست و قوی شدن حافظه از نکات دیگر این سن است. او حتی در گرفتن اجسام هم دقت بیشتری دارد.

فعالیت‌های مورد علاقه کودکان دو تا سه سال
۱- همچنان نقاشی و کشیدن خط و خطوط توصیه می‌شود.

۲- توپ‌بازی: حالا کودک می‌تواند بهتر توپ را روی زمین لگد بزند و یا پرتاب کند.

۳- انتخاب و چیدمان اشیا مشابه: کار با مکعب‌ها و لگو و چیدمان بهتر آنها همچنان توصیه می‌شود. کودک در دو و نیم سالگی می‌تواند اشیاء مشابه را روی هم بچیند و ما نیز می‌توانیم از او بخواهیم که کتاب‌ها و مدادها، قاشق و چنگال، سنگ و صدف و... را از هم جدا کرده و مرتب کند.

۴- تخیل پردازی: کودک در این سن تخیلاتش قوی می‌شود. به کمک داستان و آواز و شعر و نمایش می‌توان این تخیل را پروراند.

۵- سه چرخه: کودک از وسایلی که بتواند بنشیند و در آن حرکت کند مانند تاب و سه چرخه می‌تواند استفاده کند. هر چند هنوز باید کمکش کرد و هلش داد.

۶- اسباب‌بازی‌های هویتی: از این سن به بعد می‌توان با توجه به جنسیت بچه اسباب بازی‌ها را تخصصی تر کرد؛ مثلا انواع ماشین و ابزار برای پسران و عروسک و وسایل آشپزی و خیاطی برای دخترها.

۷- جورچین و پازل: حالا دیگر می‌توان قطعات پازل یا جورچین‌های ساده (دو تا ۵ قطعه) را در اختیارش گذاشت تا کودک کم‌کم شروع به چیدمان صحیح و هدفمند کند. مانند سر و هم کردن قطعات ماشین و لگو.

۸- او در این سن عاشق عدد دو است: دو چشم، دو گوش، دو دست، دو پا. او می‌تواند مفهوم متضادها را هم بفهمد: بالا و پایین، روشن و خاموش، بله و خیر. از این به بعد او می‌تواند بازی‌های زیادی انجام دهد مانند جفت کردن اشیا جور، شمردن و مشخص کردن اشیا متفاوت و متشابه.

اسباب‌بازی‌های مناسب برای سنین دو تا سه سال به شرح زیر پیشنهاد می‌شود:
انواع جورچین ساده، مهره‌های چوبی درشت، لگو، مکعب، قطار، ماشین، قطعات چوبی، عروسک و وسایل مربوط به آن مثل لباس عروسک، قیچی و کاغذ باطله جهت برش، تلفن اسباب‌بازی، طناب، دومینو، لوازم نقاشی، خمیربازی و گِل‌رُس، توپ، سه‌چرخه، الاکلنگ، سرسره و تاب کوچک، کتاب‌های مصور و تخته‌سیاه.

کودکان سه ساله
ویژگی‌های سه سالگی
سه سالگی مرحله مهمی از رشد است. کودکان در حرکات ابتدایی و اولیه، صحبت کردن و مراقبت از خود مهارت پیداکرده‌اند و نسبت به خود و کارهای‌شان احساس مثبت دارند. مهربان تر شده‌اند. به پرسش‌های شان باید واضح و به سادگی جواب داد. کودک سه ساله اگر جدی گرفته نشود به خوبی می‌فهمد، او عاشق استفاده کردن از دست و پاهایش است چون دیگر به خوبی راه می‌رود و کنترل بهتری در حرکاتش دارد.

فعالیت‌های مورد علاقه سه ساله‌ها
۱- تمام فعالیت‌های کودکان دو ساله را هدفمندتر می‌توان با کودک سه ساله هم انجام داد. او حالا لذت بیشتری از نقاشی و چیدمان دارد و دقتش بالاتر رفته است.

۲- حتی در چیدمان جورچین‌های سخت تر و پازل‌ها توانمندتر شده است.

۳- در این سن دیگر رنگ‌های اصلی را یاد گرفته و اشکال و تصاویر را می‌تواند با هم مقایسه کند.

۴- حدس زدن: از قدرت حدس زدن او می‌توان استفاده کرد و البته حواسش نیز قوی تر شده در بوییدن انواع میوه‌ها و چشیدن طعم مواد غذایی.

انتخاب اسباب‌بازی مناسب برای کودکان یک تا سه سال
۱-در خرید اسباب‌بازی باید به گروه سنی کودک توجه شود. برخی از اسباب‌بازی‌ها برای کودکان زیر سه سال ممنوع است.

۲- قیمت اسباب‌بازی و جنس مرغوب آن نیز مهم است. در این گروه سنی که گاه کودکان چند دقیقه بیشتر با یک اسباب‌بازی سرگرم نیستند، آن را به دهان می‌برند و یا خیلی سریع خراب می‌کنند، باید خانواده این نکات را مورد توجه قرار دهد. اسباب‌بازی‌های قابل شستشو که از مواد پلاستیکی و شیمیایی حساسیت زا و خطرناک در آنها استفاده نشده مناسب هستند. همچنین خرید اسباب‌بازی گرانی که بگذاریم بالای کمد و کودک فقط حسرتش را بخورد، عاقلانه و منطقی به نظر نمی‌رسد.

۳- اعمال سلیقه شخصی پدر و مادر در خرید اسباب‌بازی بدون توجه به کارایی آن برای کودک‌شان و یا فقط اعمال نظر کودک در خرید اسباب‌بازی بدون در نظر گرفتن نکات لازم تربیتی و آموزشی این سن صحیح نیست.

۵- اسباب‌بازی بجز جنبه تفریحی آن از بعد آموزشی نیز باید مورد توجه قرار گیرد. گاه آموزش نکات تربیتی و اخلاقی و یا حتی دینی در قالب یک وسیله بازی مناسب بسیار تأثیرگذار و ماندگار خواهد بود.

۶- از سال دوم زندگی به بعد، بازى‌ها براى کودک مفهوم دارند. براى مثال، دخترها مامان عروسک شان می‌شوند و آن را می‌خوابانند؛ بنابراین از این سن به بعد، اسباب‌بازى‌هایى که در اختیار کودک قرار داده مى‌شود باید معنى‌دارتر باشند.

کودکان و دوستان هم سالشان
کودک یک تا دو سال: در بازی با هم سالان، کودکان یک ساله گاهی ممکن است کتک بزنند، زور بگویند، هل بدهند، گاز بگیرند؛ چرا که آنها هنوز نادرستی این اعمال را نمی‌دانند و دنیا را با محوریت خودشان می‌بینند و گاه حتی می‌خواهند توجه شما را به خود جلب کنند. شما به مرور زمان می‌توانید به او بفهمانید چگونه این رفتارهایش را کنترل و حتی فراموش کند.

 کودکان تقریبا از ۱۹‌ماهگى در بازى‌هاى دسته‌جمعى شرکت مى‌کنند و حتی کودک دیگری راهم به بازى دعوت مى‌کنند.

از یک سال و نیمگی به بعد، اسباب‌بازى و هم بازى اهمیت بیشترى پیدا مى‌کند؛ ارتباط اجتماعى بیشتر و بهتر می‌شود و کودک، در بازی با هم سالانش گذشت بیشترى از خود نشان داده و مهربان تر می‌شود.

کودک دو تا سه سال: کودکان تا سه سالگی تفکر خودمحور دارند و می‌خواهند همه چیز به نفع آنها اتفاق بیفتد؛ بنابراین در بازی با هم سالان‌شان باید به این نکته توجه شود. بطوری که کودک در دو سالگی اسباب‌بازى‌هاى خودش را کاملاً مى‌شناسد و دوست ندارد کودکان دیگر را در استفاده از آنها سهیم کند.

اما کودکان در پایان دو سالگی، دیگران را نیز در بازى خود شریک مى‌کنند. در این مرحله شاید اگر بچه‌ها سه نفر باشند، دو نفر آنها با هم بازى کنند و یکى از آنان به تنهایى مشغول بازى شود. در این سن ممکن است حتی کودک در کنار کودکان به بازی مشغول باشد ولی با خود آنها بازی نکند.

کودک سه تا چهار سال: کودکان در سه سالگی دیگر عواطف طرف مقابل و حتی هم سالان را درک می‌کنند: عصبانیت، شادی و غم. تا حدی هم می‌توان آنها را متوجه قوانین بازی کرد.

رشد عاطفی کودک سه ساله او را به داشتن روابط نزدیکتر با جنس مخالف متمایل می‌کند و در این زمان است که پسرها با مادرشان و دخترها با پدرشان احساس عاطفی بیشتری برقرار می‌کنند که این موضوع با بالا رفتن سن کودک تغییر می‌کند.

کودک سه تا چهار ساله یاد گرفته بدون دخالت والدین با دیگران بازی کند. ابتدا نمی‌داند چگونه بازی کند و یا نوبت چیست که باید کم‌کم به او آموخت. او به تنهایی هنوز قادر به حل مشکلات بین خودش و هم بازیش نیست و باید به او کمک کرد.

 وقتی دو یا سه کودک سه ساله مشغول توپ‌بازی هستند، ما نیز به عنوان بزرگسال می‌توانیم وارد بازی شویم و هرگاه توپ به طرف ما می‌آید آن را بگیریم و به سوی یکی از کودکان بیندازیم. در این سن، غالب کودکان بدین‌گونه بازی‌ها علاقه‌مند هستند.

کودکان سه ساله نخستین تلاش‌ها را برای انجام دادن بازی مشترک با دو تا سه هم‌بازی شروع می‌کنند هر چند هنوز هم توانایی بازی با یک هم بازی را دارند و بازی با دو نفر خطر از هم پاشیدگی سریع دارد. در این سن، بیش از هر زمان دیگر کودکان برای تصاحب اسبا‌ب‌بازی زدوخورد می‌کنند.

 برخورد والدین با کودک در بازی با هم سالانش
۱- والدین باید به خجالتی بودن یا اجتماعی بودن کودک خود دقت کنند و متناسب باروحیه‌اش کم‌کم او را وارد بازی‌های جمعی نمایند.

۲- اگر کودک یکی، دو ساله همیشه اشیاء را از کودکان دیگر می‌گیرد، نشانه زورگویی‌اش نیست، زیرا در این سن، او مفهوم حقوق دیگران را نمی‌شناسد. کارشناسان توصیه می‌کنند این کودک کمی با کودکان بزرگ تر از خود که می‌توانند از حق شان دفاع کنند بازی کند تا تعدیل شود.

۳- اگر کودک شما حالت تهاجمی دارد، مدتی او را از صحنه خارج کرده و حواسش را به چیز دیگری پرت کنید؛ اما اگر این رفتار بعد سه سال هم ادامه داشت با روان‌شناس مشورت کنید.

۴ ـ اگر در سن پایین به کودک را مجبور کنید اسباب‌بازی خود را به کودک دیگری بدهدیا اسباب‌بازی را به زور از او بگیرید و به کودک دیگر بدهید، کودک احساس عدم امنیت می‌کند و این ترس ممکن است با او بماند.

۵-اگر دعوا سر یک اسباب‌بازی است، بهتر است آن را با لطافت از هر دو بگیرید و کنار بگذارید و به بازی دیگری تشویق‌شان کنید.

۶-اگر متوجه شدید که دومی قلدری کرده و اسباب‌بازی را از اولی (صاحبش) گرفته، محترمانه اسباب‌بازی را گرفته به اولی بدهید، سپس اولی را تشویق کنید که اسباب‌بازی را به دومی هم بدهد. اگر نخواست بدهد، به تصمیم او احترام بگذاریم و سعی نکنیم با تشویق، تحمیق و تهدید زمینه‌ای را فراهم نماییم که کودک مجبور شود؛ زیرا حس مالکیت در کودک بسیار قوی است. او آنچه را دوست دارد متعلق به خود می‌داند و حاضر نیست به کودکان دیگر بدهد. وقتی کودک هنوز معنی بخشش را نمی‌داند، سرزنشش باعث تحقیر و درهم شکستن اعتماد به نفسش می‌شود.

۷- کودکان نوپا دوست دارند کنار هم باشند ولی با هم بازی نمی‌کنند. باید مواظب بود که با یکدیگر درگیر نشوند و اسباب‌بازی‌ها را از دست هم نگیرند.

۸- با ورود به سه سالگی کودکان با هم تعامل بهتری دارند؛ اما اگر اسباب‌بازی ای را در این سن کودک برداشت، دزدی محسوب نمی‌شود. چون کودک سه ساله مایل است آنچه را دوست دارد، داشته باشد و هنوز بدی این کار را نمی‌داند.

۹- در این گروه سنی خیلی جنسیت کودکان در بازی مطرح نیست اما با ورود به سه سالگی و تقویت حس کنجکاوی کودک، باید از دور تا حدی مراقب بازی کودکان با جنس مخالف بود.

منبع : مجله اینترنتی دخت ایران